Astrofotografie 101

De ruimte heeft me altijd gefascineerd. In mijn jeugd was ik dol op Star Trek, Star Wars en Battlestar Galactica. Bovendien woonde ik het grootste deel van mijn leven in donkere gebieden, waardoor ik onbelemmerd naar de nachtelijke lucht kon kijken. Toch leek het fotograferen van de sterren altijd buiten mijn bereik te liggen. Tot een paar jaar geleden.

Net als veel andere landschapsfotografen legde ik mijn camera weg zodra de zon onderging. Toen ik besloot om mijn fotografiekennis en -vaardigheden uit te breiden, leek nachtfotografie een heel logische tak van sport. Als relatieve beginner op dit gebied ontdekte ik al snel dat er een aantal dingen goed op elkaar moeten aansluiten, wil je goede resultaten behalen.

Het fotograferen van landschappen onder sterrenhemels brengt zijn eigen uitdagingen met zich mee. Tegelijkertijd opent het een heel nieuwe wereld boordevol kansen.

Vaak lijken fotografie en frustratie samen op te gaan als je het beeld probeert te maken dat je voor ogen hebt. Mijn nachtelijke experimenten leverden mij m'n portie frustratie op. De volgende tips kunnen jou helpen om bij voorbaat de nodige ergernis weg te nemen.

1. Heldere luchten Dit lijkt misschien vanzelfsprekend, maar we kunnen er maar beter mee beginnen. Wolkenluchten verpesten je sterrenfeest. Daarom plan ik mijn nachtelijke shoots vaak meerdere dagen van tevoren door de weersverwachting door te nemen. Daarnaast bekijk ik satellietbeelden om te zien hoe helder de lucht is. Ook de luchtvochtigheid kan een groot verschil maken als het gaat om het aantal zichtbare sterren. Maar laat je niet afschrikken door een paar wolken. Ik behaalde al vaak interessante resultaten met een paar cirruswolken in de lucht. Ik gebruik de website 'Clear Outside' en mobiele app: die bieden veel meer gedetailleerde informatie dan je lokale weersvoorspelling.
2. Lichtvervuiling Iets meer dan 80% van de bevolking in Canada en de VS woont in een stedelijke omgeving. Dat kan betekenen dat je een flink eind moet rijden om een omgeving met een donkere hemel te vinden. Ga naar darksky.org voor kaarten met lichtvervuilingsniveaus.
3. 'When the moon hits your eye, like a big pizza pie.' Maanlicht is eigenlijk gewoon gereflecteerd zonlicht, dat lichtvervuiling kan veroorzaken waaraan niet valt te ontsnappen. Elke maand heeft ongeveer 2 weken waarin je de maan met een beetje plannen gemakkelijk kunt vermijden. Ik gebruik timeanddate.com om de tijden en cycli van zonsopkomst en zonsondergang te controleren.
4. Waar is die Melkweg nu? De locatie van de Melkweg wisselt elk seizoen als gevolg van de kanteling van de aarde. De kern van de Melkweg is in de wintermaanden niet zichtbaar: dan bevindt deze zich onder de horizon. Vanaf maart is hij weer zichtbaar voor mensen op het noordelijk halfrond. Om hem te zien, moet je echter heel vroeg in de ochtend naar buiten gaan: rond 04.00 uur. Naarmate de maanden verstrijken, komt de Melkweg steeds vroeger aan de hemel te staan. In augustus is hij al zichtbaar aan de nachtelijke hemel tegen de tijd dat de zon ondergaat. Net als de zon en de maan komt de Melkweg op in het oosten. Om de kern te zien, moet je je blik echter naar de zuidelijke hemel richten.
5. Persoonlijk comfort Je hebt overdag maar een paar minuten nodig om een paar dozijn opnamen te maken. 's Nachts kost het je misschien meer dan een uur om hetzelfde aantal foto's te maken. Zorg ervoor dat je meer dan genoeg kleren aantrekt voor de omstandigheden, en dat je lagen kunt uittrekken als je het te warm krijgt. De temperatuur daalt zelfs in de zomer 's nachts snel en dramatisch. Ik fotografeer regelmatig urenlang bij temperaturen onder het vriespunt. Dat is met de juiste kleding goed te doen.

Je kunt een eenvoudig silhouet gebruiken om een interessante compositie te maken.

Compositie

1. Verken de locatie Je beseft pas hoe moeilijk het is om dingen in het donker te vinden als je op zoek bent. Zelfs locaties die je goed kent, kunnen 's nachts erg verraderlijk zijn. Doe overdag onderzoek en zorg ervoor dat je 's nachts een goede hoofdlamp of zaklamp bij je hebt.
2. Als je één Melkweg hebt gezien, heb je ze allemaal gezien Geweldige landschapsfoto's draaien vaak om het aandachtspunt dat de fotograaf wil vastleggen. De Melkweg is in de afgelopen paar miljoen jaar niet veel veranderd. Maar de manier waarop jij hem in beeld brengt, kan wél voor verandering zorgen. Voeg een interessant voorgrondelement toe, maar besef wel dat zo'n element onder een donkere hemel veel van zijn dimensie kan verliezen.
3. Silhouetten Een van de eenvoudigste compositiestrategieën is om een interessant silhouet op je voorgrond te gebruiken. Dat kan een oud gebouw zijn, of een interessante boom of een berg in de verte. Zorg ervoor dat het object niet beweegt tijdens de (noodzakelijke) langere belichtingstijden.
4. Voeg wat licht toe Verlicht je voorgrond om er wat meer dimensie aan toe te voegen! Je kunt 'schilderen' met licht door je hoofdlamp of zaklamp te gebruiken. De techniek is simpel, maar vereist wel wat oefening. 'Strijk' het licht tijdens de belichting over het gebied dat je wilt verlichten. Pas wel op dat je geen uitgebeten zones krijgt doordat het licht te intens was. Veel astro-landschapsfotografen gebruiken dimbare ledlampjes om dit proces wat gemakkelijker te maken. Deze hebben een meer gelijkmatige verlichting, met meer controle. Zelfs een zaklamp-app op je telefoon kan je voorgrond heel effectief verlichten.

Ik kon een mooi aandachtspunt aan deze foto toevoegen en een deel van mijn omgeving verlichten met behulp van een kleine led-zaklamp.

Het verlichten van je voorgrond kan heel eenvoudig zijn of juist wat meer inspanning vereisen. Voor deze foto verlichtte ik de ijskolom op de voorgrond met behulp van een zaklamp-app op mijn telefoon. Deze apps vind je voor zowel Android als iOS online. Zorg er wel voor dat het licht kan worden gedimd en dat je de kleur van het licht kunt aanpassen.

Een reis naar een 'duisternisgebied' garandeert meer succes, maar dat betekent niet dat je geen interessante foto kunt maken als er andere lichtbronnen aanwezig zijn. Dit eiland werd verlicht tijdens de opkomende maan.

Camera-instellingen

Het fotograferen van de nachtelijke hemel kan erg meedogenloos zijn als je instellingen niet kloppen. Gelukkig ontdekte ik al snel dat de instellingen bijna nooit veranderen voor de combinatie van camera en lens die je gebruikt. Ik gebruik dezelfde camera en lenzen die ik ook voor het grootste deel van mijn landschapsfotografie gebruik. Het belangrijkste is je lenskeuze. Kies voor een groothoeklens om een zo groot mogelijk deel van de nachtelijke hemel vast te leggen. Kitlenzen kunnen goede resultaten geven, maar idealiter wil je een snellere lens met een diafragma van F2.8 of groter. Voor mijn nachtlandschappen wissel ik tussen vier lenzen. De 8mm F1.8 Fisheye PRO is mijn favoriet. Deze lens laat goed licht door en heeft een uitstekend gezichtsveld. Omdat het een fisheye-lens is, ontstaat er wel vervorming. Die kun je echter gemakkelijk achteraf corrigeren. De andere lenzen die ik meestal gebruik, zijn de 12mm F2.0, de 17mm F1.2 PRO en de 20mm F1.4 PRO. De extra hoeveelheid licht die een snellere lens registreert, kan een groot verschil maken voor de algehele belichting en helderheid. Een goed stevig statief en een hoofdlamp zijn ook essentieel.

1. Stel alles in voordat je op pad gaat Je ogen hebben tijd nodig om op locatie aan de duisternis te wennen. Daarom kun je je camera-instellingen beter al aanpassen voordat je vertrekt of terwijl je nog in de auto zit.
2. Fotografeer in RAW De meeste amateur- en veel enthousiaste fotografen zijn redelijk tevreden met JPEG-opnamen. Bij astrofotografie moet je de sprong naar RAW wel maken. Deze indeling biedt namelijk de grootste flexibiliteit bij het nabewerken van je foto's. Zie RAW-bestanden als je oude filmnegatieven en JPEG-bestanden als de afdrukken uit de fotokiosk. Goede negatieven bieden je de mogelijkheid om foto's af te drukken met subtiele bewerkingen.
3. Witbalans Elke lichtbron produceert een kleurzweem. Je WB-instelling helpt om dit te corrigeren. Ik gebruik meestal een aangepaste witbalans (CWB) van 3800 Kelvin. De witbalans, ook wel 'kleurtemperatuur' genoemd, is gebaseerd op het kleurbereik die een strook platina vertoont wanneer je deze verwarmt. Hij wordt gemeten met behulp van de Kelvin-temperatuurschaal. Als je liever een voorgeprogrammeerde WB-instelling gebruikt, raad ik 'Tungsten' (of 'Gloeilamp') aan. Deze instelling geeft je nachtelijke hemel een aangename blauwe tint. Natuurlijk kun je deze instelling tijdens de nabewerking op je computer aanpassen, mits je in RAW fotografeert.
4. Scherpstellen Kies voor handmatige instellingen. Stel je voor dat je je lens scherpstelt met je ogen dicht. Eigenlijk is dát wat je van je camera vraagt in het donker. De sterren zijn zo zwak dat de autofocus niet effectief zijn werk kan doen. Kies daarom voor handmatige scherpstelling en stel je lens in op oneindig. Staar je daarbij niet blind op het oneindigheidssymbool op je lens. Gebruik in plaats daarvan de handmatige scherpstelhulpfuncties (vergroting en scherpstelpieken). Als je de OM-1, OM-5 of de E-M1 Mark III gebruikt, kun je 'Starry Sky AF' inschakelen om de camera het werk uit handen te laten nemen. Lees mijn artikel over deze specifieke functie.
5. Diafragma „Tjonge wat zijn die sterren ver weg. Ik kan beter het kleinst mogelijke diafragma gebruiken om de grootste scherptediepte te krijgen.” Nee! Die stelling is maar voor de helft juist. De sterren zijn echt ver weg, maar voor je lens zijn het gewoon kleine lichtpunten binnen hetzelfde vlak. Door een groot diafragma (f/2.0, f/2.8 of f/3.5) te selecteren, zorg je ervoor dat je lens zoveel mogelijk van dat licht in de kortst mogelijke tijd verzamelt.
6. Sluitertijd Overdag meten we sluitertijden meestal in zeer kleine fracties van een seconde. Maar 's nachts vecht je tegen twee uitdagingen: de zeer kleine hoeveelheid beschikbaar licht die afkomstig is van die verre sterren en de draaiing van de aarde. Pas toen ik met astrofotografie begon te experimenteren, realiseerde ik me hoe snel de sterren langs de hemel bewegen. Stel je een te lange sluitertijd in, dan levert dat wazige sterren op in plaats van mooie scherpe lichtpuntjes. Gebruik de '400'-regel voor je combinatie van lens en camera om de maximale sluitertijd te bepalen. De '400'-regel is vrij eenvoudig; deel 400 door de ware brandpuntsafstand van de lens om de maximale sluitertijd te verkrijgen die je kunt toepassen voordat sterrensporen zichtbaar worden. De WARE brandpuntsafstand verwijst naar het full frame-equivalent van het objectief (of het 35 mm spiegelreflex-equivalent uit het filmtijdperk). Deze is afhankelijk van de cropfactor van de camerasensor. Olympus-sensoren hebben een cropfactor van 2. De berekening werkt als volgt voor mijn 12 mm-lens: 400/(12 mm x 2) = 16,6 seconden. Ik rond dit naar beneden af tot de dichtstbijzijnde beschikbare sluitertijd. Een belichting van 15 seconden moet dus resulteren in scherpe sterren. Als je niet van plan bent om je foto's te vergroten, kun je wegkomen met een langere sluitertijd.
7. ISO Het laatste deel van de belichtingsdriehoek bestaat uit ISO. Hoe hoger de ISO-waarde is, hoe gevoeliger de sensor is voor licht. Helaas leidt een hogere ISO-waarde ook tot meer ruis of korreligheid. Door de verbeterde sensortechnologie is de hoeveelheid ruis bij opnamen met hogere ISO-waarden flink afgenomen. Ik fotografeer meestal tussen 3200 en 6400 ISO. Als ruis een te groot probleem wordt, kun je proberen om met 1600 ISO te fotograferen. Je staat er versteld van hoeveel details je uit een onderbelichte afbeelding kunt halen.
8. Ruisonderdrukking Als je net met astrofotografie begint, raad ik je aan de ingebouwde ruisonderdrukking van de camera te gebruiken. Duik in je cameramenu en zorg ervoor dat de ruisonderdrukking is ingeschakeld. Al die korreligheid die ik net noemde, zal aanzienlijk worden verminderd. Maar je zult ook zien dat de belichting twee keer zo lang duurt. Dat komt doordat je camera een tweede foto maakt waarbij de sluiter is gesloten (een donker frame), alle ruis registreert en die ruis vervolgens verwijdert op de oorspronkelijke opname. Het fotografieproces duurt daardoor weliswaar langer, maar de resultaten zijn het waard.
9. Programmeer je instellingen Je hoofdinstellingen zullen waarschijnlijk niet veel veranderen per situatie. Programmeer ze daarom in een van je aangepaste instellingen (C1, C2, enz.). Dat bespaart tijd tijdens uw volgende uitje.
10. Nachtzicht Een van de grootste uitdagingen bij het fotograferen van de nachtelijke hemel is het afstemmen van je compositie. In het donker zie je niet zoveel door de zoeker of op het lcd-scherm. De 'Night Vision'-functie op de OM-1 maakt dit veel gemakkelijker: het oculair is helderder, zodat je alle belangrijke details in je kader kunt zien.
11. Condensvorming in de lens Het voorste element van je lens koelt af tijdens die lange fotografienachten. Het is daardoor niet ongewoon dat er condensvorming optreedt. Hierdoor kunnen je foto's geruïneerd worden. Je kunt oplaadbare lensverwarmers aanschaffen om dit probleem te voorkomen. Een andere mogelijkheid is om een chemische handverwarmer met behulp van een elastiek aan je lens te bevestigen. Dit werkte bij mij al meerdere keren. En om nog een optie te noemen: neem een kleine oplaadbare ventilator mee en plaats deze zo dat hij over het voorste lenselement blaast. Bewegende lucht leidt veel minder snel tot condensvorming.

Apps

Er zijn een aantal websites en mobiele apps die je kunnen helpen bij je planning. Twee van mijn favorieten zijn 'Photo Pills' en 'Clear Outside'. 'Photo Pills' is een geweldig hulpmiddel voor elke landschapsfotograaf, maar voor astrofotografie vertelt hij me precies waar en wanneer ik de opkomst van de Melkweg kan verwachten. Dat is ideaal als ik naar een locatie reis waar ik nog nooit eerder ben geweest. 'Clear Outside' is ontworpen door astronomen en biedt alle atmosferische statistieken die je maar kunt bedenken om de beste fotografie-avond te plannen.

Photo Pills' is een geweldige allround planningstool voor fotografen.

Clear Outside' werd ontwikkeld door astronomen voor astronomen en bevat uitgebreide informatie over de atmosferische omstandigheden.

Ten slotte

Toen ik met nachtfotografie aan de slag ging, besefte ik niet hoe verslavend deze tak van sport kan zijn. Een van de dingen die ik het leukst vind aan fotograferen in het donker is dat ik word gedwongen om te vertragen. Ik weet dat het licht tijdens een zonsondergang zo snel verandert dat ik niet altijd tijd heb om te genieten van wat ik fotografeer. Maar 's nachts blijft het licht urenlang hetzelfde. Dat bied me mogelijkheden om creatiever te zijn. Zelfs na een paar jaar nachthemelfotografie kent astrofotografie nog steeds zijn uitdagingen. Toch vind ik het ongelooflijk lonend.

Ik geloof niet dat ik ooit een selfie heb gemaakt met mijn telefoon, maar af en toe poseer ik voor een van mijn eigen ‘creatieve selfies’. De uitdaging bij het opnemen van mensen in nachtelijke opnames is dat ze de hele belichting stil moeten blijven staan.

De kern van de Melkweg is vanaf eind februari/begin maart weer zichtbaar op het noordelijk halfrond. Je moet er wel ongeveer 2 uur voor zonsopgang voor naar buiten om 'm vast te leggen.

Een beetje licht van een nabijgelegen kampvuur zorgde voor een mooi interessepunt. Deze foto dateert uit augustus, net nadat het donker was geworden. Tegen deze tijd van het jaar is de Melkweg verder naar het zuiden gezakt aan de horizon, waardoor hij zich meer verticale oriëntatie opricht.

Met een iets langere lens kun je meer details in de kern van de Melkweg fotograferen.

Af en toe gebruik ik een rekwisiet in een van mijn astrofoto's. Dat zou ik zelden doen in mijn landschapsfoto's. De sterren werden perfect weerspiegeld in deze spiegel, maar ik moest een tweede opname maken en scherpstellen op de lijst van de spiegel. Deze twee foto's werden vervolgens in de nabewerking samengevoegd.

Als je de instellingen voor de foto's in dit artikel hebt bekeken, is het je misschien opgevallen dat ze bijna identiek zijn. Als ik bijvoorbeeld met de 12mm F2 fotografeer, weet ik dat ik een ISO-waarde van 3200, een sluitertijd van 15 seconden en een groothoekdiafragma van F2 nodig heb. Dat verandert maar zelden. Ik hoef daardoor niet na te denken over mijn instellingen. In plaats daarvan kan ik me op mijn composities concentreren en genieten van de schoonheid van de nachtelijke lucht.

Uitgelichte producten

• OM SYSTEM OM-1
• M.Zuiko Digital ED 8mm F1.8 Fisheye PRO
• M.Zuiko Digital ED 12mm F2.0
• M.Zuiko Digital ED 20mm F1.4 PRO